Në kohën tonë, informacioni nuk qarkullon më si dritë, por si pasqyrë ku ne shohim veten. Njerëzit nuk kërkojnë të shohin domosdoshmërisht realitetin, por më shumë veten brenda tij. Në çdo klikim, çdo titull, çdo debat, fshihet një dëshirë e pashprehur: që bota të përputhet me mënyrën si duam ta ndiejmë: të rregullt, të kuptueshme, të drejtë për ne. Nëse ajo nuk përputhet, ndiejmë ankth. Dhe ankthi është ajo ndjenjë primitive që politika e di të përdorë më mirë se kushdo.

Kështu politika na shërben si mbrojtje ndaj pasigurisë. Frojdi do ta përkufizonte këtë si një mekanizëm mbrojtës i egos, një mënyrë për t’u përballur me papërsosmërinë e botës. Në thelb, e majta dhe e djathta janë dy mënyra të ndryshme për t’u mbrojtur nga e njëjta ndjenjë: frika nga kaosi.

E djathta kërkon siguri, rend, kufi, identitet. E majta kërkon drejtësi, barazi, përfshirje, liri. Por pas fjalëve që përdorin, qëndron e njëjta tronditje ekzistenciale: dëshira për të kuptuar ku përfundon “unë” dhe ku fillon “tjetri”. Kështu, bindja politike bëhet mburojë psikike, një mënyrë për të stabilizuar ndjenjën e vetes.

Informacioni tashmë është kthyer si një zëvendësues i besimit. Në këtë terren, informacioni nuk është më një instrument i arsyes, por një formë feje moderne. Ne nuk lexojmë më lajme për t’u informuar, por për t’u siguruar që bota vazhdon të funksionojë sipas besimeve tona. Nëse shfaqet një fakt i kundërt, ne nuk e përballojmë por e mohojmë, e ironizojmë ose e përçmojmë.

Ky është një formë projeksioni politik: ne ia atribuojmë palës tjetër gjithë çrregullimin që nuk mund ta pranojmë brenda vetes. “Ne jemi të arsyeshmit, ata janë të rrezikshmit.” “Ne mbrojmë lirinë, ata duan diktaturë.” Në fakt, të dyja palët flasin nga i njëjti vend i pavetëdijshëm që është frika se mos humbasin veten në një botë pa qartësi.

Në botën e sotme ka filluar të përvijohet akoma më dominant fenomeni intra-psikik i “narcizizmit të së vërtetës”. Në psikën kolektive moderne, e vërteta ka zëvendësuar Zotin. Dikur njerëzit kërkonin shpëtim shpirtëror; sot kërkojnë të kenë të drejtë. Ky është narcisizmi i njohjes, ku bindja bëhet pasqyrë e egos: nëse unë jam në anën e së vërtetës, atëherë unë jam i mirë. Por në momentin që e vërteta shndërrohet në funksion të vetëvlerësimit, ajo pushon së qeni e vërtetë. Kjo është arsyeja pse dialogu politik degjeneron në monologë paralelë: secili flet për të dëgjuar veten. Në këtë kuptim, epoka e informacionit është epoka e konfirmimit ku inteligjenca shërben për të mbrojtur bindjen, jo për ta vënë në dyshim atë.

Kështu po kalohet me shpejtësi nga disonanca në devocion. Kur faktet nuk përputhen me ndjenjat, lind ajo që Festinger e quajti disonancë kognitive që etiketon një tension midis asaj që dimë dhe asaj që duam të besojmë. Në vend që ta durojmë të vërtetën që nuk na përshtatet, ne e zbusim duke përjashtuar burimin, duke shpikur motive, apo duke ngritur teori që mbajnë në këmbë ndjesinë e drejtësisë sonë. Ky është procesi me të cilin disonanca shndërrohet në devocion. Dhe devocioni, kur krijohet, është më i fortë se çdo fakt.

Në fakt, mendoj që “armiku” kryesor në këtë proces nuk është e vërteta e tjetrit. Është zbrazëtia! Ajo që frikëson më shumë nuk është ndonjë “palë tjetër”, por zbrazëtia, ideja se asnjë palë nuk e zotëron plotësisht kuptimin. Kjo është frika që bën njerëzit të mbahen pas çdo autoriteti që u ofron rend emocional. Por pikërisht në këtë rend, lind edhe mundësia e autoritarizmit kur e vërteta pushon së qeni kërkim, dhe kthehet në ndjenjë të përkatësisë.

Në këtë çast, njeriu nuk i bindet më arsyes, por frikës së vet që merr formën e ideologjisë apo doktrinës.

Ndoshta nuk jemi më në epokën e ideologjive, por në epokën e psikologjive politike. Nuk luftojmë më për idetë, por për pasqyrat që na japin ndjesinë e unitetit. Nëse do të ketë ndonjë rilindje të arsyes, ajo nuk do të vijë nga faktet, por nga guximi për të duruar pasigurinë, për të mos pasur gjithmonë të drejtë, për të mos qenë gjithmonë në anën e “të mirëve”.

Vetëm atëherë, ndoshta, e vërteta do të mund të kthehet sërish në dritë, dhe jo në pasqyrë.

Në epokën e “post-truth”, nuk është më e vërteta ajo që sundon botën, por aftësia për ta përgënjeshtruar atë. Thënia “Know nothing, suspect everything” nuk është një paradoks por është ndoshta përkufizimi më i saktë i njeriut bashkëkohor: i mbingarkuar me informacion, por i pangopur me kuptim; i rrethuar nga fakte, por i pushtuar nga dyshimi.

• Nga dija tek iluzioni i dijes

Në shekujt e kaluar, dija ishte rruga drejt emancipimit. Të dish do të thoshte të jesh i lirë, të kesh mundësinë të ndërtosh një gjykim autonom mbi realitetin. Sot, dija nuk na çliron më por na huton. Jo sepse është e rreme, por sepse është e pafundme. Kur çdo burim është i dyshimtë dhe çdo version konkurron me një tjetër, njeriu i lodhur nga kompleksiteti zgjedh rrugën më të lehtë: të mos besojë asgjë. Kështu, mosbesim, dikur një akt emancipimi, është shndërruar në formë dorëzimi.

• Nga mendimi kritik te kultura e cinizmit

Në shoqëritë moderne, dyshimi ka humbur funksionin e vet krijues. Nuk përdoret më për të çliruar mendimin, por për ta paralizuar atë. Cinizmi është bërë shenjë inteligjence. “Mos beso askënd” tingëllon si devizë emancipimi, por në të vërtetë është simptoma e një truri të lodhur nga përpjekja për të kuptuar. Kjo është kultura e skepticizmit të pafund: një realitet ku çdo e vërtetë rrëzohet jo përmes argumentit, por përmes ironi­së, sarkazmës, apo thjesht me një meme.

Në këtë atmosferë, e vërteta nuk përgënjeshtrohet më me fakte – por me ton.

• Mekanizmi politik i mosbesimit

Në planin politik, kjo krizë e besimit prodhon paradoksin më të rrezikshëm: një shoqëri që nuk i beson më askujt, është shumë më e lehtë për t’u manipuluar.

Kur qytetari nuk di kujt t’i referohet për të kuptuar realitetin, ai kërkon figura që duken të “sinqerta” e që flasin “troç”, jo institucione që janë të besueshme. Kështu lind populizmi si pasojë natyrore e epokës post-truth: udhëheqës që nuk premtojnë më zgjidhje, por ndjesi; që nuk argumentojnë, por ngjallin emocione të menjëhershme. Në një klimë të tillë, faktet humbasin peshë, ndërsa pasiguria bëhet armë politike.

• Shoqëria e versioneve

Mund të thuhet me siguri tashmë (në qoftë se na lejohet të përdoret fjala “siguri”në këtë ese), që sot jetojmë në një shoqëri versionesh, jo faktesh.

Në këtë realitet, çdo ngjarje mund të ketë dhjetëra rrëfime paralele dhe asnjëri prej tyre s’është përfundimtar.

Ky relativizim i pafund e kthen publikun në spektator pasiv: jo sepse i mungojnë mjetet për të ditur, por sepse nuk di më si t’i përdorë.

Rezultati është një vetmi epistemike: secili beson vetëm atë që konfirmon ndjenjat e veta, jo atë që përputhet me realitetin.

Dhe kështu, e vërteta bëhet çështje emocionale dhe jo njohëse.

• Pas dyshimit mbetet boshllëku

Kur gjithçka është e dyshimtë, asgjë nuk është më e vlefshme.

Mosbesimi total nuk e mbron individin nga manipulimi – përkundrazi, e çarmatos.

Sepse për të mbrojtur veten, duhet të kesh diçka në të cilën beson: një parim, një ideal, një kuptim.

Një shoqëri që “nuk di asgjë dhe dyshon për gjithçka” e humbet këtë busull. Dhe pa busull, çdo pushtet e gjen rrugën drejt nesh.

• Nga mosbesimi tek përgjegjësia

Kthimi te e vërteta nuk kërkon rikthim në naivitet. Nuk kemi nevojë të besojmë gjithçka që na thuhet, por të mësojmë të jetojmë me përpjekjen për të kuptuar. Në këtë përpjekje qëndron etika e dijes: jo në posedimin e së vërtetës, por në mbrojtjen e mundësisë për ta kërkuar atë. Nëse e humbim këtë përpjekje, mbetemi në gjendjen që përshkruan fraza: “Know nothing, suspect everything”, një botë që nuk udhëhiqet më nga e vërteta, por nga frika prej saj.

Në fund, ndoshta nuk jemi aq “të zgjuar” sa mendojmë kur dyshojmë në gjithçka. Ndoshta thjesht jemi të lodhur. Dhe është pikërisht kjo lodhje që e ka zëvendësuar mendimin me dyshim dhe dijen me zhurmë.

“The world will ask you who you are, and if you don’t know, the world will tell you.”
Një thënie që shpesh i atribuohet Karl Jung-ut (nuk jam i sigurt për këtë gjë), më nxiti të shkruaj këtë tekst sapo e lexova.

Pyetja që nuk pret gjatë

Në jetën time si psikiatër e psikoterapist e kam dëgjuar në forma të ndryshme këtë pyetje: “Kush jam unë?” Ndonjëherë e thotë një grua që ka jetuar gjithë jetën për të qenë “e bija e dikujt” apo “gruaja e dikujt”. Ndonjëherë e thotë një burrë i lodhur që nuk ka qenë kurrë vetvetja, vetëm “i forti i lagjes”, roli që ia vuri në fillim familja e pastaj bota. Kjo pyetje nuk është kurrë e butë. Është therëse, nganjëherë si thikë. Dhe bota nuk pret përgjigjen tënde: nëse nuk flet, të vë një maskë në fytyrë.

Maska që ngjitet

Në terapi, maska fillon të shfaqet si diçka e padëmshme: një sjellje e përsëritur, një fjalë që nuk është e jotja apo një buzëqeshje që të mban pezull. Por shpejt kupton se maska nuk është më vetëm në fytyrë, është ngjitur në lëkurë. Dhe atëherë krijohet boshllëku. Në terapi e sipër kam parë sy që ndriçojnë për një moment, atëherë kur njeriu kupton se gjithë jetën ka jetuar me identitetin që bota i ka dhënë dhe bashkë me atë dritë, kam parë edhe dhimbjen që sjell ky zbulim.

Shqipëria dhe pasqyrat e shtrembëruara

Në vendin tonë kjo plagë është edhe më e mprehtë. Historia jonë ka qenë një histori e të qenit të emërtuar nga të tjerët: diktatura që të thoshte kush duhet të jesh, pushteti i sotëm që shpesh të fut në një kategori për të të kontrolluar, emigrimi që të jep një emër të ri, një identitet që nuk është plotësisht i yti. Është sikur të jetosh gjithmonë përballë një pasqyre të shtrembëruar. Dhe ndonjëherë, në vend që të pyesësh “Kush jam unë?”, pranon versionin që sheh aty.

Guximi i të qenit vetvetja

Por ky është edhe shansi ynë më i madh: të mos mbetemi të burgosur të pasqyrës së botës. Në dhomën time të terapisë, shpesh më vjen ndër mend se sa i vështirë është ky guxim: të heqësh maskën, të shohësh fytyrën tënde, të pranosh plagët, frikërat, historinë. Por vetëm aty fillon liria. Jo liria abstrakte e fjalimeve politike, por liria intime e njeriut që thotë: “Ky jam unë, me dritën dhe me hijen time.”

Një reflektim personal

Si çdo njeri, shpesh e kam ndjerë presionin e botës që do të më tregojë kush jam. Politika, opinioni publik, madje edhe pritshmëritë e njerëzve pranë meje. Është një betejë e përditshme për të mos e lejuar këtë zë të bëhet më i fortë se zëri im i brendshëm. Dhe këtë betejë, secili prej nesh mund dhe duhet t’a bëjë i vetëm.

Ndoshta nuk ka pyetje më të vjetër se ajo që na vë përballë botës dhe vetes: “Kush jam unë?”
Në fund të ditës, nuk është çështje filozofësh, as psikoanalistësh, as politikanësh. Është çështje e çdo njeriu që sheh pasqyrën dhe pyet veten nëse ajo që shfaqet aty është fytyra e tij apo maska që bota ia ka dhënë. Dhe ndoshta guximi më i madh nuk është të kesh një përgjigje të plotë, por të mos lejojmë që të tjerët të na japin një të rreme.

Kur dashuria nuk mbron: e padrejta si gjenezë e simptomës

Ka një moment në çdo histori terapeutike ku fjala ndalet. Jo sepse pacienti nuk ka çfarë të thotë, por sepse fjalët bëhen të pamjaftueshme. Më ndodh shpesh ta ndjej këtë ndalesë si një pikë kyçe, si një vend i brendshëm ku fjala nuk ka hyrë kurrë. Aty ku nuk është folur, nuk është dëgjuar, nuk është emërtuar kurrë ajo që ka ndodhur. Dhe ajo që ka ndodhur, zakonisht, është një padrejtësi.

Jo një ngjarje e madhe, jo një dhunë e qartë. Por një padrejtësi e vogël dhe e vazhdueshme si ajo pika e ujit mbi shkëmb. Një mungesë. Një fjalë që nuk u tha kurrë. Një sy që nuk të pa. Një përqafim që nuk erdhi. Një braktisje që u quajt “edukatë”. Një turpërim që kaloi si “shaka”. Dhe mbi të gjitha, një zemërim fëminor që nuk u mor kurrë seriozisht. Sepse në vendin tonë, fëmijët nuk kanë të drejtë të ndihen të lënduar. Ata duhet të durojnë. Të kuptojnë. Të falin. Të mos flasin.

Por trupi nuk harron. Zemra nuk fal pa u dëgjuar. Dhe simptomat, herët a vonë, dalin si gjuha e asaj padrejtësie që s’mundi kurrë të flitej.

E padrejta që nuk shihet — dhe nuk emërtohet

Ka një lloj dhune që nuk e shohim si të tillë sepse është “e zakonshme”. Dhe ka një lloj padrejtësie që nuk e quajmë të tillë sepse ndodh brenda dashurisë. Në shtëpi. Në familje. Nga njerëzit që na donin, por nuk dinin si.

Kur fëmija ndëshkohet jo për atë që ka bërë, por për atë që ka ndjerë. Kur i thuhet të mos qajë, të mos frikësohet, të mos mërzitet. Kur ndjenjat e tij shpallen të gabuara, të ekzagjeruara, të tepërta. Ai mëson që nuk ka të drejtë të ndjejë. Dhe kjo është forma më e hershme e padrejtësisë.

Jo rrallë, fëmija përjeton gabimet e të rriturve si faj të vetin. Nëse mamaja nuk e dëgjon, është sepse ai nuk ka folur siç duhet. Nëse babai zemërohet, është sepse ai e ka merituar. Nëse të dy heshtin, është sepse ai nuk është aq i vlefshëm sa të dëgjohet. Dhe kështu nis ndërtimi i një bote të brendshme ku dashuria dhe faji janë të ngatërruara. Ku prindërit bëhen të shenjtë dhe fëmija bëhet problemi. Ku zemra mbushet me heshtje, dhe heshtja me plagë që nuk duken.

Këto plagë nuk quhen trauma. Askush nuk i përmend. Askush nuk i ka bërë me qëllim. Por janë aty. Dhe sa më të padukshme, aq më shumë rrënjosin idenë se “diçka nuk shkon me mua”. Dhe mbi këtë ndjesi ngrihen vite të tëra jete, marrëdhëniesh, përpjekjesh, simptoma që s’kuptohen dot. E padrejta është bërë truall.

Simptoma si dëshmi e së padrejtës

Shpesh, kur flasim për një simptomë, përqendrohemi te përmbajtja: ankthi, depresioni, varësia, vetë-nënvleftësimi, ndonjëherë çrregullime të të ushqyerit ose marrëdhënie të dështuara. Por më pak flitet për simptomën si akt kujtese. Si një mënyrë me të cilën trupi dhe mendja përpiqen të mbajnë mend diçka që është fshirë nga rrëfimi i jetës.

Simptoma shpesh është dëshmi e një përvoje që ka qenë e padurueshme për t’u jetuar kur ndodhi, dhe e papranueshme për t’u emëruar më vonë. Ajo kthehet me një intensitet që shpesh habit edhe vetë pacientin: “Nuk e di pse më kap kjo ndjesi, gjithçka ka qenë në rregull në jetën time.” Dhe pikërisht aty nis kërkimi. Aty ku “gjithçka ka qenë në rregull”, fshihet shpesh një padrejtësi që është mësuar të quhet “normalitet”.

Fëmija që mëson të shtypë ndjenjat për të ruajtur dashurinë e prindit, shpesh rritet duke ndëshkuar veten për çdo emocion që nuk përshtatet me të tjerët. Ajo ndjesi e përhershme që duhet të jesh “mirë”, që nuk ke të drejtë të kërkosh më shumë, që nuk je kurrë mjaftueshëm, janë mbetje të një përvoje ku e drejta për të ndjerë është shkelur pa u parë.

Në këtë kuptim, simptomat janë si një gjuhë që lind nga padrejtësia e pashprehur. Dhe kur i dëgjojmë me kujdes, ato nuk flasin vetëm për dhimbjen e sotme, por për një mungesë të vjetër: për një fjalë që s’u tha, një krah që nuk u zgjat, një ndjeshmëri që mungoi kur ishte më shumë se e nevojshme.

Teoria që i afrohet realitetit

Fatmirësisht, disa autorë e kanë parë këtë lidhje thelbësore mes padrejtësisë dhe simptomës. Alice Miller është ndoshta zëri më i njohur për publikun e gjerë, me shkrimet e saj mbi fëmijën që mban peshën emocionale të familjes. Ajo flet për “fëmijën e mirë”, që mëson të shtypë zemërimin dhe trishtimin për të ruajtur dashurinë e të rriturve dhe që si i rritur, paguan çmimin me depresion, vetë-mohim dhe ndëshkim të vetes.

Donald Winnicott, në mënyrën e tij më të qetë dhe të kujdesshme, na kujton se fëmija nuk ka nevojë për prindër perfektë, por për “mjedisin e mjaftueshëm të mirë”. Dhe kur ky mjedis dështon, jo thjesht njëherë, por vazhdimisht, fëmija nuk zhvillon dot ndjesinë e një vetjeje të sigurt, të mbështetur, të drejtë. Ai mëson të mbijetojë, por jo të jetë.

Selma Fraiberg flet për fantazmat që jetojnë në çerdhe: përvojat traumatike të prindërve që përsëriten te fëmijët e tyre, pa vetëdije, pa qëllim, por me pasoja reale. Këto fantazma janë shpesh forma të trashëguara të padrejtësisë, dhunë që nuk u fol kurrë, ndëshkime që u quajtën edukatë, mungesa që u mbuluan me sakrificë.

Mund të shtohet edhe zëri i Sandor Ferenczi-t, i cili foli me guxim për “terrorin e pakuptueshëm” që fëmija përjeton kur përkujdesësi është edhe burimi i dhunës. Kjo përvojë përmbysëse krijon një ndarje të thellë në brendësi të subjektit, që më vonë ndjehet i çoroditur, fajtor dhe pa të drejtë të kërkojë drejtësi.

Këta autorë na ndihmojnë të kuptojmë atë që shumë pacientë e ndjejnë, por nuk dinë si ta thonë: që në rrënjën e simptomës së tyre nuk qëndron vetëm një gjendje klinike, por një ndjenjë padrejtësie që askush nuk ia pranoi kurrë.

Padrejtësia si tabu kulturore

Në kulturën tonë, fjala “prind” është e shenjtë. Dhe me të, edhe çdo veprim që vjen prej tyre. “Të kanë bërë kokën”, “të rritën”, “të dhanë bukë”, “kanë sakrifikuan gjithçka për ty” etj., janë fraza që dëgjohen shpesh, si një formë ndalese për çdo pyetje, për çdo kritikë, për çdo kujtesë të dhembshme. Fëmija mëson herët se nuk ka të drejtë të ndjejë që është lënduar nga ata që e donin. Ai mëson të heshtë. Dhe më vonë, të mbrojë ata që e lënduan.

Kjo mbrojtje është rrënjosur thellë në mënyrën si shoqëria shqiptare e trajton marrëdhënien prind–fëmijë: me frikë, me faj, me mit. E padrejta që ndodh brenda shtëpisë mbulohet me nderim, me heshtje, me shpjegime që duken logjike, por janë emocionalisht bosh. “Ashtu ishin kohët.” “Nuk dinin më mirë.” “Të donin, por nuk dinin si.” Dhe kështu e padrejta kalon në një gjendje të dyfishtë: nuk quhet e tillë, por gjithsesi lë plagë.

Këto plagë pastaj përjetësohen në një kulturë që nuk njeh vuajtjen si e drejtë të njeriut, por si një borxh që duhet duruar. Që e konsideron vuajtjen si karakter, jo si plagë. Dhe kështu, shumë individë e jetojnë veten si “të dëmtuar”, pa pasur asnjëherë guximin apo lejen për të thënë: “kjo që më ndodhi nuk ishte e drejtë.”

Pikërisht këtu, në këtë çarje midis përvojës së brendshme dhe narrativës kulturore, lind simptomatologjia më e heshtur, më e shpërfillur, më e thellë. E padrejta bëhet e padukshme por asnjëherë e padëmshme.

Të jesh dëshmitar i vonuar

Në një botë që i kërkon individit të harrojë, të falë pa e kuptuar, të pranojë pa u dëgjuar, roli i terapistit është i jashtëzakonshëm: të jetë dëshmitar. Të ulet përballë një njeriu që flet për herë të parë për atë që nuk ka pasur emër. Të mos e ndalë. Të mos e shpjegojë. Të mos e minimizojë. Por të dëgjojë. Dhe me këtë akt të thjeshtë por të fuqishëm, të ndihmojë që ajo që ishte simptomë, të kthehet në histori. Që ajo që ishte e brendshme, të marrë formë të jashtme. Që e padrejta, më në fund, të quhet e tillë.

Nuk është e lehtë. Sepse shpesh, përballë nesh, ulet një njeri që ka ndërtuar gjithë jetën mbi mohimin e saj. Që ka bërë paqe me mungesën e drejtësisë duke ndëshkuar veten. Që ka mësuar të jetë “mirë”, kur në fakt është thyer brenda. Dhe detyra jonë nuk është ta nxjerrim menjëherë nga ai vend por ta shoqërojmë në rrugën e rikthimit tek e vërteta e tij.

Ky proces nuk është vetëm shërim. Është edhe akt drejtësie. Një drejtësi e vonuar, e vogël, intime por thelbësore. Është çasti kur një njeri pushon së menduari që është faji i tij. Kur fillon të kuptojë se ajo që ka ndjerë gjithë jetën nuk ishte çrregullim por një reagim i ndershëm ndaj një padrejtësie të panjohur.

Dhe në atë çast, simptomat ndoshta nuk zhduken. Por marrin një emër. Një kuptim. Një vend në histori. Dhe kjo është më shumë sesa mjekim. Është kthimi i subjektit tek vetja.