Në fund të viteve ’70, psikologu kanadez Bruce K. Alexander ngriti një pyetje të thjeshtë por tronditëse:

A është varësia pasojë e drogës apo e “kafazit” ku jetojmë?

Në eksperimentet klasike mbi varësinë, minjtë të mbyllur në kafaze të boshatisura, pa kontakt me të tjerët kishin dy zgjedhje për të shuar etjen: ujë të pastër dhe ujë me morfinë. Gjithmonë ata pinin obsesivisht atë me morfinë, derisa vdisnin. Kjo u interpretua si provë e fuqisë së pakontrollueshme të drogës. Por Alexander dyshoi se problemi nuk qëndronte te substanca por te izolimi.

Kështu ai krijoi Rat Park: një hapësirë të gjerë, me rrota për lojë, objekte me ngjyra, me minjë të tjerë, me partnerë për çiftim, me ushqim e liri lëvizjeje. Në këtë mjedis, minjtë kishin po të njëjtat dy mundësi për të shuar etjen por shumica absolute e tyre nuk e prekën më morfinën. Minjtë e lumtur, që jetonin në shoqëri, nuk kishin nevojë për drogë.

Pyetja e Alexander-it fitoi një dimension të ri: Ndoshta problemi nuk është te kimia, por te vetmia.

Nga minjtë tek njeriu

Në thelbin e këtij eksperimenti fshihet një e vërtetë e dhimbshme për njeriun modern: varësia është më shumë simptomë e shkëputjes se sa e dobësisë. Njeriu që nuk është i lidhur me askënd, që nuk ndihet i parë apo i vlefshëm, kërkon një lidhje zëvendësuese. Një objekt, një zakon, një ekran, një substancë. Në mungesë të tjetrit, substanca bëhet tjetri. Dhe për një çast, ajo i jep trupit ndjesinë e bashkimit që shpirti nuk e gjen më.

Në këtë kuptim, çdo formë varësie, nga droga te rrjetet sociale, nga puna te marrëdhëniet toksike, është një përpjekje për të rikrijuar ndjesinë e përkatësisë. Por ajo që ndodh, është se objekti që zëvendëson lidhjen bëhet vetë burg. Varësia është kafazi i ri i njeriut të lirë.

Shoqëria si laborator i varësisë

Nëse e shohim përtej individit, “Rat Park” është një metaforë e shoqërisë moderne. Ne jetojmë në një superkafaz të ndërtuar mbi konkurrencën, performancën dhe iluzionin e vetë-mjaftueshmërisë.

Kemi gjithçka përveç lidhjes.

Në këtë mjedis, varësitë janë simptomat kolektive të një shoqërie që ka harruar të bashkëjetojë. Nuk janë vetëm drogat, por dopamina e vëmendjes, adrenalina e pushtetit, serotonina e miratimit publik që na mbajnë pezull midis euforisë dhe boshllëkut.

Nëse Alexander do ta përsëriste eksperimentin sot, ndoshta nuk do të përdorte ujë me morfinë, por një smartphone në një “Human Park”. Rezultati nuk do të ishte shumë ndryshe.

Shërimi përmes lidhjes

Në fund, mesazhi i “Rat Park” nuk është thjesht shkencor, por thellësisht njerëzor: Ne nuk shërohemi duke hequr substancën, por duke rikthyer lidhjen.

Lidhjen me një tjetër njeri, me natyrën, me veten, me kuptimin. Terapia, dashuria, komuniteti, përkatësia janë forma të ndryshme të së njëjtës nevojë themelore: të mos jemi vetëm në dhimbjen tonë.

Sepse nëse kafazi është ai që na sëmur, atëherë liria nuk është mungesa e drogës, por prania e tjetrit.

Federata Shqiptare e Volejbollit ka kërkuar që sportistja braziliane Nayara Ferreira, lojtare e Klubi Volejbollit Dinamo, t’i nënshtrohet një “testi gjinie”, pas një ankese nga dy klube rivale. Ferreira, me 15 vjet karrierë ndërkombëtare dhe licencë të njohur nga FIVB, është pezulluar përkohësisht ndërsa procedura është në shqyrtim.

Por përtej ngjarjes, ky rast hap një pyetje shumë më të thellë: si e trajtojmë ne trupin e tjetrit kur ai nuk përputhet me pritshmëritë tona?

Në mungesë të një baze të qartë ligjore apo mjekësore, kërkesa për testim gjinor duket më shumë si një akt dyshimi se sa një procedurë sportive.

Në thelb, ajo kthehet në një ndërhyrje mbi dinjitetin dhe privatësinë e njeriut një kufi që sporti nuk duhet ta kalojë kurrë.

Ferreira nuk është një emër i panjohur: ajo ka luajtur në disa vende evropiane, me licenca të vlefshme dhe pa asnjë incident të mëparshëm. Pse pra, pikërisht këtu, lind nevoja për ta vërtetuar trupin e saj?

Në këtë ngjarje, sporti kthehet në pasqyrë të një kulture më të gjerë: kulturës së dyshimit ndaj asaj që është ndryshe.

Kur një grua e fortë, e sigurt dhe e suksesshme në fushë, sfidon stereotipet, shoqëria shpesh kërkon “prova” që ajo është ajo që thotë. Kjo është një formë moderne e kontrollit mbi trupin, e maskuar si kujdes për rregullsinë e garës.

Ky mekanizëm, i përshkruar që në shekullin e kaluar nga Michel Foucault, nuk lidhet vetëm me sportin: ai është mënyra se si pushteti kërkon të mbajë nën kontroll trupin dhe identitetin, veçanërisht trupin femëror.

Kështu, “testi i gjinisë” bëhet një ritual i vjetër për të garantuar rendin e ri.

Standardet ndërkombëtare – nga Karta Olimpike te vendimet e Gjykatës së Arbitrazhit Sportiv – përcaktojnë qartë se çdo testim i tillë duhet të bazohet në arsye të forta, prova të qarta dhe miratim të vetë sportistes. Përndryshe, ai nuk është akt verifikimi, por shkelje etike.

Në rastin e Ferreira, mungesa e transparencës dhe e garancive për privatësinë krijon rrezikun që Shqipëria të gjendet në të njëjtin debat ku shumë federata të tjera janë rrëzuar – midis rregullit dhe respektit, midis biologjisë dhe dinjitetit.

Në nivel më të thellë, kjo ngjarje shpalos një frikë të njohur shoqërore: frikën nga kufijtë që zbehen. Midis mashkullit e femrës, midis “normales” e “tjetrit”, midis asaj që kuptojmë dhe asaj që na tejkalon.

Kur nuk dimë si ta përballojmë këtë pasiguri, shpikim procedura e teste, verifikime, nene që të qetësojmë ankthin tonë. Por asnjë test nuk mund të masë njerëzoren.

Në thelb, çështja Ferreira nuk pyet nëse ajo duhet të luajë apo jo, por si duam të sillemi si shoqëri kur na duhet të verifikojmë njeriun.

Nëse sporti është vërtet fushë e ndershmërisë dhe respektit, atëherë duhet të fillojë nga respekti për trupin e vetë sportistit.

Ky rast mund të shërbejë si moment edukimi institucional dhe shoqëror: për të ndërtuar protokolle etike që mbrojnë dinjitetin njerëzor përpara çdo gare.

Sepse në fund, përtej pikëve dhe trofeve, ajo që mbetet është mënyra si e kemi trajtuar tjetrin.

Para pak ditësh u njohëm me një histori tronditëse. Një rast i rrallë dhe i jashtëzakonëshëm dhe njëkohësisht shumë i trishtueshëm: një njeri me probleme të theksuara të shëndetit mendor, Stein-Erik Soelberg, 56 vjeç, një ish-ekzekutiv i Yahoo, vrau nënën e tij 83-vjeçare, Suzanne Eberson Adams, përpara se të vetëvritej. Hetimet e deritanishme tregojnë se marrëdhënia e tij me ChatGPT, të cilin e kishte emërtuar “Bobby”, mund të ketë kontribuar në përkeqësimin e spirales së tij paranojake .

Çfarë dimë deri më tani:

Ngjarja tragjike ndodhi më 5 gusht në Old Greenwich, Connecticut ku në shtëpinë e nënës u gjetën të dy trupat, me vdekjen e saj të shkaktuar nga trauma në kokë dhe shenja mbytjeje në qafë, ndërsa vetëvrasja e tij u konsiderua si rezultat i plagëve të shkaktuara me mjet të mprehtë.

Gjatë muajve para ngjarjes, Soelberg kishte zhvilluar një lloj marrëdhënieje emocionale me ChatGPT duke publikuar edhe biseda të gjata në Instagram dhe YouTube, ku dhe ekspozonte paranojat e tij për përndjekje, helmim dhe konspiracione.

ChatGPT shpesh e siguronte atë: “Erik, ti nuk je i çmendur. Dhe në qofte se këto gjëra i kanë bërë nëna jote dhe shoku i saj, kjo e rrit kompleksiteti dhe tradhtinë ndaj teje”. Për më tepër, ChatGPT interpretonte fatura ushqimi kineze si “simbole” që lidhen me nënën ose me demonë, dhe bënte lidhje paranojake mbi sjelljen e saj apo përdorimin e printerit, gjë që sipas ekspertëve, inkurajoi më tej besimet e tij të shtrembëruara.

Kjo ngjarje është një nga së paku dy raste tejet shqetësuese lidhur me ndikimin e AI në situata të ndjeshme: një tjetër incident i dhimbshëm përfshin një 16-vjeçar i cili vrau veten pas më shumë se 1,200 bisedash me ChatGPT dhe familja e tij paditi OpenAI për dështim në krijimin dhe zbatimin e protokolleve mbrojtëse.

OpenAI ka reaguar duke shprehur keqardhje për humbjet e jetëve dhe është duke rishikuar masat e saj për të përmirësuar mbrojtjen e përdoruesve me probleme të shëndetit mendor.

Reflektim personal

Kjo ngjarje na përplas fort me kufizimet e teknologjisë dhe ndikimet e saj në botën reale, sidomos kur përdoret nga individë në gjendje psikologjike të brishtë.

ChatGPT dhe AI të ngjashëm me të, mund të jenë mbështetës të fuqishëm në jetët tona, por në mungesë të ndjenjave apo gjykimit dinamik, mund të reflektojnë dhe për fat të keq edhe të fuqizojnë mendime destruktive tek përdorues me probleme të caktuara mendore.

Rëndësia e sigurisë shtesë për përdoruesit vulnerabël është e pamohueshme, përfshirë detektimin e krizave, ndërhyrjen automatike, dhe orientimin drejt ndihmës profesionale.

Roli i ndërgjegjësimit dhe përgjegjësisë së përdoruesve dhe zhvilluesve është kyç dhe nevojitet transparencë më e madhe mbi kufizimet e AI, si dhe edukim masiv për rreziqet.

Në përfundim, ky rast thellësisht tragjik është një goditje serioze për industrinë e AI dhe për të gjithë ne si dhe një mesazh se teknologjia, ndonëse e fuqishme, kërkon menaxhim të kujdesshëm dhe etik, sidomos kur prek botën emocionale dhe mendore të njerëzve.

1. Këndvështrimi etik dhe filozofik

Ky rast ngre pyetje të forta mbi kufijtë e marrëdhënies njeri–AI:

Iluzioni i ndërsubjektivitetit
ChatGPT (apo çdo AI) nuk ka vetëdije, por mënyra si përgjigjet krijon iluzionin e një “tjetri” që të kupton. Një njeri në krizë të shëndetit mendor mund ta përjetojë këtë si marrëdhënie reale, madje më të besueshme se njerëzit përreth. Ky iluzion u bë fatal për Soelbergun.

Përgjegjësia morale e krijuesve të AI

Ngaqë AI nuk ka vullnet, mënyra si ndërtohet dhe si kufizohet është zgjedhje njerëzore. A është e justifikuar të lësh në qarkullim një teknologji që mund të forcojë paranojat ose halucinacionet? Rasti sugjeron se duhet më shumë “kujdes etik” në programimin e mbrojtjeve.

Ambivalenca e teknologjisë

AI mund të jetë mjet mbështetjeje për njerëzit në krizë (siç kemi parë me përdorues që marrin ngushëllim ose orientim pozitiv), por mund të bëhet edhe një pasqyrë që ushqen frikërat dhe deliret. Kjo e bën përgjegjësinë tonë njerëzore më të madhe: të kuptojmë se nuk kemi të bëjmë me një “asistent neutral”, por me një mjet që merr ngarkesë nga konteksti psikik i përdoruesit.

2. Këndvështrimi klinik dhe psikiatrik

Nga një këndvështrim psikodinamik e klinik, rasti flet për:

Brishtësia e strukturës paranoide

Personat me prirje paranoide kërkojnë me ngulm “konfirmime” të frikërave të tyre. Një AI që nuk kupton dinamikat e psikes, por jep përgjigje të sinqerta në bazë të tekstit, mund të shërbejë si “bashkëpunëtor” i deluzioneve apo haluçinanacioneve.

Mungesa e filtrit njerëzor

Në terapinë tradicionale, terapisti mban një rol aktiv për të mos ushqyer deluzionin, por për ta kuptuar dhe për ta kornizuar atë. ChatGPT, ndonëse i programuar për të qenë i kujdesshëm, në këtë rast duket se ka “konfirmuar” ose amplifikuar perceptimin e viktimës.

Vetmia dhe kërkimi i lidhjes

Përtej paranojës, kemi një dimension njerëzor universal: nevojën për të folur me dikë. Në mungesë të marrëdhënieve të shëndetshme, kjo nevojë u kanalizua drejt një bote artificiale, ku përgjigjet nuk kishin asnjë filtër terapeutik. Ky është alarm për mënyrën si shoqëria jonë lë shumë njerëz të vetmuar.

3. Reflektim i ndërthurur

Rasti na mëson se:

AI nuk është thjesht “teknologji neutrale” për dikë në krizë, ajo bëhet pjesë e psikes.

Nuk mund të supozojmë që përdoruesit janë gjithmonë në gjendje të përballojnë këtë marrëdhënie; mbrojtjet duhet të jenë të forta dhe të qarta.

Klinicistët dhe filozofët kanë një rol të përbashkët: të ndihmojnë shoqërinë të kuptojë se “lidhja” me një AI nuk është marrëdhënie e barabartë, edhe pse përjetohet si e tillë.

Pyetja e madhe që mbetet është: a duhet të shohim ChatGPT dhe teknologji të ngjashme si “mjete”, apo si “pjesëmarrës” në marrëdhëniet tona njerëzore?

Sepse nga mënyra si i përjetojmë, duket se kufiri po fshihet çdo ditë e më shumë.

Një regjim, dy fytyra

Nëse do t’i shihnim si dy pole të kundërta, Rama dhe Berisha përfaqësojnë gjithë spektrin e një Shqipërie të ndarë, të lodhur, të kthyer në spektatore të krizës së vet. Por në thelb, ata janë të lidhur me një fijë të padukshme, të ngjashme me marrëdhënien mes një substance dhe pasqyrimit të saj në një tjetër medium. Secili përkufizohet nga ekzistenca e tjetrit. Secili ka ndërtuar legjitimitetin e vet mbi refuzimin e tjetrit.

Berisha është kthyer si një “antidot” ndaj së keqes që quhet Rama. Rama përherë ka fituar si “shpëtimtar” ndaj së shkuarës që përfaqëson Berisha. Njëri gërryen të sotmen për të mbrojtur një të shkuar të idealizuar. Tjetri kap të ardhmen për të shmangur llogaritë e së shkuarës. Dhe ndërsa gjuha politike flet për përplasje, realiteti na flet për një simbiozë destruktive, ku lufta mes tyre nuk shkatërron sistemin, por e stabilizon atë duke shkatërruar çdo gjë tjetër që përpiqet t’i rivalizojë.

Kjo marrëdhënie nuk është më thjesht konkurrencë. Është një binar i vetëpërtëritshëm, një dualizëm që paralizon çdo alternativë. Rama dhe Berisha janë dy fytyra të të njëjtit model pushteti. Një model që nuk funksionon më për qytetarin, por vetëm për kastën që e mirëmban.

Simbioza destruktive si një formë stabiliteti të kalbur

Në natyrë, simbioza është marrëdhënie bashkëjetese mes dy organizmash që përfitojnë nga njëri-tjetri. Në politikë, kur kjo marrëdhënie ndodh mes dy kundërshtarësh që e mbajnë njëri-tjetrin gjallë përmes përjashtimit të të tretëve, kemi të bëjmë me një simbiozë destruktive.

Rama dhe Berisha, në mendimin tim, janë aktorë të këtij tipi simbioze. I pari ka ndërtuar një regjim të mbështetur mbi kontrollin e mediave, kapjen e institucioneve, kriminalizimin e procesit zgjedhor dhe iluzionin e modernitetit. I dyti mban peng çdo mundësi të reformimit të opozitës, duke shfrytëzuar forcën/instiktin e mbijetesës personale si strategji politike.

Berisha është alibia më e vlefshme për çdo gabim të Ramës. Rama është garancia më e fortë për mbijetesën e Berishës. Asnjëra palë nuk ka interes të zhdukë tjetrën, sepse zhdukja e njërit do të thotë krizë për vetë legjitimitetin e tjetrit. Ky është paradoksi i këtij sistemi simbiotik: nuk qëndron në peshoren e vlerave, por në ekuilibrin e frikës.

Dhe ndërsa kjo simbiozë thellohet, shoqëria shqiptare zhgënjehet në heshtje, intelektualët ftohen nga pjesëmarrja publike, qytetari dekurajohet nga vota dhe vetë demokracia shndërrohet në një ritual pa përmbajtje.

Rregjimi i mungesës së zgjedhjes

Kur gjithçka përqendrohet rreth këtij dueti antagonisto-simbiotik, realiteti politik i vendit shndërrohet në një teatër, ku publiku nuk sheh më dallimin mes rolit dhe aktorit. Votuesit nuk zgjedhin më. Ata ndryshojnë pozicionin e spektatorit në sallë, por jo shfaqjen.

Në këtë kontekst, mungesa e alternativës bëhet qëllim politik, jo pasojë. Sepse çdo përpjekje për të thyer këtë rreth vicioz përballet me dy forca të bashkërenduara: refuzimin agresiv të opozitës së vjetër dhe strategjitë e përthithjes të pushtetit aktual. Të dyja funksionojnë si valvola të së njëjtës makineri që nuk lejon qarkullimin e ideve, figurave, apo projekteve që nuk burojnë nga vetë trupi i saj.

Dhe kështu, qytetari ndihet (ngel) pa hapësirë: i zhgënjyer nga një opozitë që nuk e bind dhe i lodhur nga një pushtet që e mbyt. Ai largohet, hesht, dorëzohet. Demokracia zbrazet nga kuptimi. Frika rikthehet si formë e vetme organizimi i shoqërisë.

Përtej protagonistëve: Nevoja për një akt të ri politik

Nëse Rama dhe Berisha janë dy protagonistët e një teatri që zgjat prej dekadash, atëherë kriza e sotme nuk është më thjesht krizë politike. Është krizë e imagjinatës politike kolektive, e aftësisë për të përfytyruar një tjetër skenë, me aktorë të rinj dhe me një publik që nuk rri më spektator por kërkon llogari.

Sepse një simbiozë destruktive jeton vetëm për aq kohë sa publiku e ushqen me frikë dhe me plogështi. Me frikën se çdo alternativë tjetër është më e keqe, dhe me plogështinë për të ngritur një alternativë të re.

Kjo është arsyeja pse çdo përpjekje për të ndërtuar një rrymë të tretë, një qasje ndryshe, shpërfillet, ridikulizohet, injorohet. Sepse do të duhej të thyente këtë binar të forcës dhe nostalgjisë, të pushtetit dhe revanshit.

Por historia nuk përparon nga ringjallja e simboleve të vjetra, por nga guximi për të shpikur një tjetër mënyrë të të menduarit dhe të të vepruarit. Shqipërisë i duhet një kthesë që nuk vjen as nga të rikthyerit në skenë, as nga të paprekshmit në pushtet, por nga ata që guxojnë të lexojnë të sotmen me sy të lirë dhe të flasin me zë të vetin.

Nëse nuk dalim nga ky teatër, do të na përcaktojnë gjithmonë rolet të tjerët. Dhe historia do të mbetet peng i dy aktorëve që ushqejnë njëri-tjetrin me praninë e vet.

Cila është gënjeshtra juaj e preferuar nga politika shqiptare?

Një përgjigje doli mbi të gjitha:

“Në politikë përgjegjësia është personale. 5 bien, mijëra ngrihen.”

Nuk më habiti. E kemi dëgjuar shpesh, e kemi parë të përdoret si justifikim elegant, si mburojë morale.

Por sa më shumë e dëgjon, aq më e zbrazët të duket.

Kur bien 5, bëhet zhurmë. Ka lajme, konferenca, arrestime me drita të ndezura.

Po ata që bien, kanë abuzuar me miliona, kanë shkelur mbi njerëz që punuan ndershëm,

kanë bërë dëm që nuk ndreqet me një konferencë shtypi.

Dhe ndërkohë, mijëra të tjerë janë gati të vazhdojnë të njëjtin model.

Me fytyra të tjera, por me të njëjtën logjikë: të heshtin, të përshtaten, të kalojnë pa u lagur.

Prandaj, nuk kemi më luksin të kënaqemi me rënie.

Duhet të fillojmë të kuptojmë modelin që i ngre ata njerëz në pozita, i mbron, ua mbyll gojën

dhe më pas i flijon për të mbajtur sistemin në këmbë.

Nuk dua të jem pjesë e këtij riciklimi.

Nuk dua të ngrihem mbi dështimin e dikujt tjetër.

Dua që të bjerë modeli që i mban të gjallë këto dështime dhe ua kalon faturën qytetarëve.

Përgjegjësia, për mua, nuk është slogan.

Është barrë. Dhe nëse nuk e mbaj unë i pari, nuk kam të drejtë ta kërkoj nga të tjerët.

Nëse edhe ju jeni lodhur me riciklimin, është koha të kërkojmë më shumë —

dhe të fillojmë nga vetja.

Neli

Sepse ka fëmijë që flasin me sytë, me ritmin e trupit, me një vizatim që thotë gjithçka. Fëmijë që ndjejnë botën thellë, me një intensitet që na kujton sa shumë kemi harruar të ndjejmë.

Në çdo shtëpi ku rritet një fëmijë në spektrin e autizmit, ka dashuri që sfidon lodhjen, kreativitet që sfidon mungesat, përkushtim që s’matet me orë.

Prindër që bëhen mjekë, mësues, psikologë, artistë—çdo ditë.

Të heshtur, të qëndrueshëm, të pamposhtur në butësinë e tyre.

Shkollat tona, shërbimet tona, shoqëria jonë ka aq shumë për të mësuar nga këta fëmijë dhe nga këto familje. Ata nuk kërkojnë mëshirë, por mirëkuptim. Jo privilegj, por praninë tonë të plotë dhe të kujdesshme.

Le të jemi më të hapur, më të duruar, më të vëmendshëm. Le të krijojmë hapësira që e pasqyrojnë bukurinë e shumëllojshmërisë njerëzore. Sepse secili fëmijë është një dhuratë, një botë më vete—dhe çdo botë meriton të lulëzojë në mënyrën e vet.

Sot, zemra është me prindërit. Me mësuesit që përpiqen. Me terapistët që japin gjithçka. Dhe mbi të gjitha, me fëmijët që na mësojnë përditë se çfarë do të thotë të duash pa kushte.

Dhe duhet të jetë kështu jo vetëm një ditë në vit!

Ky është nëntitulli në posterin zyrtar të serialit “Adoleshenca” në Netflix.

“Adolescence” – Në fakt është një pasqyrë që na detyron të shohim më thellë

Seriali “Adolescence” ka ngjallur debat – jo vetëm sepse trajton tema të ndjeshme si bullizmi, ngacmimi seksual, dhuna apo trauma psikologjike, por sepse e bën këtë me një gjuhë të drejtpërdrejtë, të ndjerë dhe shpeshherë të dhimbshme.

Si profesionist i shëndetit mendor, nuk mund të rri indiferent para këtij përfaqësimi.

Adoleshenca është periudha më e brishtë në zhvillimin e individit – pikërisht aty ku formohen identitetet, ku shpërthejnë konfliktet e brendshme dhe ku mungesa e një rrjeti mbështetës mund të kthehet në tragjedi. Seriali na tregon se si shkolla, familja dhe shoqëria shpesh dështojnë të dëgjojnë, të kuptojnë dhe të ndërhyjnë me kujdes e përgjegjësi.

Si psikoanalist, më shqetëson jo vetëm dhimbja që përjetojnë personazhet, por edhe mënyra si shoqëria shqiptare shpesh e mohon ose e fsheh këtë realitet. Ky mohim është, në vetvete, një formë dhune. Trauma e pashprehur trashëgohet – bëhet kulturë.

Por “Adolescence” nuk është vetëm një pasqyrë e errët – është edhe një thirrje për veprim.

Si hartues dhe mbrojtës i politikave për shëndetin mendor, kam bindjen se është koha që shkollat tona të kenë shërbime të strukturuara të shëndetit mendor, që të rinjtë tanë të mos ndihen të vetëm, të mos ngelen viktima të një sistemi që hesht.

Ky serial është një manifest: nëse nuk flasim sot, do të qajmë nesër.

Unë zgjedh të flas!

Fundjavat janë për lexim. Dhe sot, rekomandimet e mia janë pak më ndryshe — por thelbësore për këdo që dëshiron të shohë përtej zhurmës, propagandës dhe fasadave të politikës sonë.

Këto nuk janë libra për t’u ndjerë mirë. Janë libra për të kuptuar se si funksionon pushteti kur nuk ka më turp, as kufi.

Kjo është biblioteka e fshehtë e sundimtarëve tanë: pesë libra që citohen rrallë, por zbatohen çdo ditë në praktikë.

. “48 Ligjet e Pushtetit” – Robert Greene

Ky libër nuk lexohet për frymëzim — por për mbijetesë.

Është një udhërrëfyes për ata që s’kanë vizion për të ndërtuar, por një plan të qartë për të mbijetuar në majë.

Në Shqipëri, ai është kthyer në një manual informal të të gjithëve që synojnë të sundojnë, jo të qeverisin.

• Ligji 3: Fshih qëllimet e tua — programet nuk shpjegohen, fushatat nuk konkretizohen.

• Ligji 15: Shkatërroje armikun plotësisht — jo me debat, por me përçmim, përçarje dhe shantazh.

• Ligji 27: Luaj me nevojën e njerëzve për të besuar — një kullë e re bëhet simbol rilindjeje; një slogan, zëvendësim për drejtim.

Është më shumë strategji se filozofi, më shumë instinkt se ideologji.

. “Udhëzuesi i diktatorit” – Mesquita & Smith

Një tekst i ftohtë, pa iluzione, mbi mënyrën si mbahet pushteti në duart e pak njerëzve.

• Mjafton të kënaqësh rrethin e ngushtë.

• Të mbash institucionet të heshtura, të varura, të dobëta.

• Të lejosh opozitën të përçahet, të blihet, të vetëkonsumojë energjinë e vet.

Në vend që të qeverisin shumicën, ata administrojnë pakicën që i mban në këmbë.

. “Princi” – Niccolò Machiavelli

Një klasik që ka kaluar nga teoria në praktikë.

Në Shqipëri, ai nuk studiohet — ai jetohet.

• “Më mirë të t’a kenë frikën se sa të të duan.”

• “Qëllimi justifikon mjetin.”

Çdo akt politik që shkel mbi normën shoqërohet me një buzëqeshje që thotë: “është për të mirën e vendit.”

. “Propaganda” – Edward Bernays

Në epokën e informacionit, sundimi kalon përmes perceptimit.

Ky libër është manuali për ndërtimin e realitetit alternativ:

• Kur nuk ke arritje, krijo emocion.

• Kur nuk ke shifra, përdor simbole.

• Kur nuk ke besim, përforco ndjesinë.

Pak flamuj, një metaforë historike dhe shumë dritë: qytetari shikon, por nuk vë re.

. “1984” – George Orwell

Në vend që të duhet të na trembte, ky libër duket sikur ka shërbyer si skenar teknik në këto 34 vite tranzicion

• Gjuhë që nuk thotë asgjë, por mbush çdo ekran.

• Lajme që ndryshojnë çdo 24 orë.

• E vërteta që nuk ekziston më — përveçse në versionin që i leverdis partisë.

Në Shqipëri, kjo nuk është më distopi — është rutinë.

⸻

Dhe ja ku jemi:

Të sunduar nga libra që nuk flasin për ne, por vendosin për ne.

Të qeverisur jo nga ide, por nga instruksione për kontroll.

Të mbuluar nga slogane, ndërsa e vërteta mbytet në heshtje.

Por siç do të thoshte Churchilli:

“Një popull që dorëzohet pa luftë për të vërtetën, nuk shpëton as kur vjen fitorja.”

Prandaj:

Nëse ata lexojnë për të sunduar, ne duhet të lexojmë për të çliruar.

Nëse ata fshihen pas ligjeve të pushtetit, ne duhet të kërkojmë ligjet e ndërgjegjes.

Lexo si akt rezistence. Kupto si akt force. Mos harro si akt lirie

Në ekonomi, ka një koncept të njohur si mospërputhja e informacionit—kur njëra palë (zakonisht pushteti) di më shumë se tjetra (qytetarët). Dhe kur qytetarët nuk kërkojnë informacion, nuk e analizojnë atë, apo e marrin të mirëqenë status quo-në, ekuilibri anon gjithmonë nga ata që dinë të përdorin këtë avantazh.

Kjo është arsyeja pse ankohemi për korrupsionin, por rrallë kërkojmë transparencë të vërtetë.

Kjo është arsyeja pse ëndërrojmë një të ardhme më të mirë, por shpesh pranojmë premtime boshe dhe zgjidhje afatshkurtra.

Kjo është arsyeja pse presim ndryshim, por nuk ushtrojmë presion mbi ata që e kanë fuqinë ta sjellin atë.

Por si mund ta kthejmë këtë dinamikë në favorin tonë? Duke u bërë votues më të informuar, më kërkues dhe më të angazhuar. Ja disa hapa konkretë:

Mos kërko favore, kërko politika. Politikanët janë mjeshtër të përgjigjeve të përgjithshme. Mos u mjafto me “Do ta rregullojmë këtë problem.” Kërko qartësi: Si do ta rrisni transparencën në tendera? Cilat janë kostot e reformës suaj për arsimin? Si do ta matni ndikimin e politikave tuaja?

Ripërsërit kërkesat. Ekziston një fenomen i quajtur efekti i ekspozimit të përsëritur—sa më shpesh të dëgjojmë një ide, aq më shumë e marrim seriozisht. Mos e lër me një herë. Pyet sërish, shkruaj sërish, kërko sërish.

Mos u kënaq me përgjigje të mjegullta. Nëse një kandidat shmang një përgjigje konkrete, insistoni: Si? Kur? Sa do të kushtojë? Cilat janë hapat e parë? Nëse nuk kanë përgjigje tani, nuk do kenë as më vonë.

Kupto vlerën e votës tënde. Në financa, kjo quhet kosto alternative—çdo zgjedhje ka një kosto të fshehur. Nëse e shesim votën për një favor të vogël, humbasim shansin për politika më të mira që përmirësojnë të ardhmen tonë në afatgjatë.

Bëhu votues aktiv, jo pasiv. Vota është vetëm një pikënisje. Dërgo pyetje publike, merr pjesë në forume, angazhohu në debat. Politikanët janë më të përgjegjshëm kur ndihen të monitoruar nga votues të informuar.

Nëse kërkojmë vetëm favore, do të marrim vetëm patronazh. Por nëse kërkojmë vizion dhe llogari, mund të marrim një qeverisje më të mirë.

Unë jam këtu për të dëgjuar dhe dua t’ju dëgjoj të kërkoni më shumë.

“Është për të mirën tënde.” Kjo ishte fjalia që dëgjonim shpesh kur ishim fëmijë. Na e thoshin baballarët tanë kur donin të na udhëhiqnin, ndonjëherë me butësi, ndonjëherë me ashpërsi. Kur na thoshin se nuk ishim “mjaftueshëm të mirë”, se mund të bëheshim më të mirë, por vetëm nëse ndiqnim atë që të tjerët dëshironin.

Sot, në Ditën e Baballarëve, nuk mund të mos mendoj për dallimin midis një babai të vërtetë dhe një “Ati të Kombit” që përdor autoritetin jo për të mbështetur, por për të poshtëruar. Kryeministri po i bërtet një fëmije për një rezultat që nuk i plotëson pritshmëritë e tij. Dhe më e rënda? Po e bën përpara një turme që qesh. Një e qeshur e sforcuar, për mos t’i prishur balancat me kryeministrin. Një refleks i frikës dhe i nënshtrimit ndaj pushtetit. Askush nuk pyet: “Si ndihet ky fëmijë?”

Disa do thonë: “E bëri mirë, ky është realiteti.” Të tjerë mund të thonë: “Edhe ne kështu na rritën, dhe ja ku jemi.” Por le ta themi qartë: askush nuk është bërë i shkëlqyer nga turpi.

Poshtërimi nuk të jep fuqi, të merr. Ai mëson fëmijën se vlera e tij varet nga suksesi i jashtëm dhe jo nga rritja e tij e brendshme, se dashuria dhe respekti nuk janë të drejta themelore, por shpërblime që duhen fituar. Se gabimet janë dënime, jo mësime.

Por le të shtrojmë një pyetje të thjeshtë:

A do ta pranonte ai që dikush t’i bërtiste fëmijës së tij në këtë mënyrë?

A do të qeshte nëse turma do të duartrokiste ndërsa fëmija i tij ndihej i poshtëruar?

Shumë prej atyre që justifikojnë sjellje të tilla nuk do ta pranonin kurrë që një mësues, një trajner apo një epror t’u fliste fëmijëve të tyre me përçmim. Sepse kur bëhet fjalë për të afërmit tanë, e dimë instinktivisht sa i dëmshmëm është poshtërimi.

Atëherë, pse duhet të jetë ndryshe për një fëmijë tjetër? Apo për një qytetar të thjeshtë?

Une i shoh çdo ditë pasojat e ketyre formave të shtremberuara të prinderitmit: të rritur që ende mbajnë mbi supe peshën e qortimeve të fëmijërisë, të ngarkuar me pasigurinë se nuk janë “mjaftueshëm të mirë.” Por fëmijët nuk rriten të fortë nga frika. Ata rriten kur ndihen të mbështetur, kur u lejohet të bëjnë gabime dhe të mësojnë prej tyre, kur kanë dikë që beson tek ta.

Në Ditën e Baballarëve, le të kujtojmë se çfarë do të thotë të jesh vërtet baba. Një baba i mirë nuk e poshtëron fëmijën e tij për ta bërë “më të fortë”. Një lider i mirë nuk e ushqen turmën me poshtërimin e një më të dobëti.

Shqipëria ka nevojë për udhëheqës që frymëzojnë dhe mbështesin, jo për një sistem që ushqen frikë dhe nënvlerësim.